قلعه خواجه خضر (قلعه دیوان بیګی)
چون کاریز و نظر گاه حضرت خواجه خضر(ع) از قدیم در بولوک پمقان واقع بود، شخصی از خواجه ګان که در قریه باغبانان چهاردهی مسکن داشت نام فرزند خود را خضر محمد ګذاشت. این فرزند با فضلیت و تقوی احترام نظر ګاه و مسجد و حراست موقوفات را می نمود. در زمینی که تحت آب کاریز خضر موقعیت داشته، قلعچه بنا نمود، و نیز آسیاب نزدیک قلعچه مزکور بنام آسیاب خواجه خضر بهر دو نسبت نظرګاه خواجه خضر و املاک خواجه خضر محمد مشهور بود .
قلعچه خواجه خضر و اراضی اطراف آن در عهد دُرانی به قید املاک زر خرید دیوان بیګی و وکیل الدوله آمد. قلعچه خواجه خضر در این عهد به حال مخروبه باقی مانده بود و علامتی از آبادی نداشت و فقط زمین آن تا دیر سالیانی بنام قلعچه شناخته می شد. در سنه (۱۲۹۶) قمری در اوقات جنګ افغان و انګلیس چون ګذر دیوان بیګی متصل ناحیه بلاحصار کابل صدمات شدید برداشت و نیز قلعه دیوان بیګی د چهاردهی در منطقه موسوم به خالصه وکیل الدوله دچار صدمات ګردید، سردار فقیر محمد خان شاغاسی ابن سردار محمد عمر خان دُرانی فوفلزایی در محل قریه خواجه خضر درسنه هزار و دوصد و نود هشت(۱۲۹۸) بنا قلعه جدید نمود. این قلعه تا برج اسد (۱۳۶۶) شمسی پا بر جا است.
نظرګاه خواجه خضر در کنار چشمه و در کنار راه واقع زیارتګاه مخلصین به دعا میرسیدند و این رسوم عقیدت هنوز باقی است. و این نظرګاه در ساحه قلعه عمر خان (ثم خالصه وکیل الدوله) واقع و اعلیحضرت احمد شاه غازی دوسه باری که د ایام تابستان در کابل اقامت داشت از دیدن جویبار و چنارستان آن منطقه که از توابع بلوق پقمان دارالسلطنه کابل یاد میشد، محفوظ ګردید و صفه نماز خوانی آن عهد تا حال بر لب کاریز و نزدیک نظر ګاه باقی مانده است.
سردار رحمت الله خان ابن روح الله خان فوفلزایی در سنه (۱۱۶۸) قمری موازی سه جریب زمین را به سمت شمال نظر ګاه خواجه خضر وقف دهقانان نمود و تاآلان به شکل مدفن عمومی باقی مانده است. مدفن اولاده وکلیل الدوله در اطراف نظرګاه خواجه خضر واقع است. میر عطاء خان ولد نائب فتح خان هراتی نیز هم در آنجا به خاک سپرده شده است. بای محمد خان فراشباشی ولد محمد کریم خان مسجد زیارت خضر را به بودجه شخصی خود تعمیر نمود. و درسال ۱۳۵۹شمسی به کمک ساکنان کریه مجدداً آباد ګردید. و این ساحات به صورت عموم از عهد احمد شاه غازی تا زمان امان الله شاه غازی بنام خالصه وکلیل الدوله و معمور ترین منطقه از مناطق چهاردهی دارالسلطنه کابل بوده است. سردار فقیر محمد خان شاغاسی بانی قلعه خواجه خضر به تاریخ شب شنبه (۱۸) رجب المرجب سنه (۱۳۴۰) قمری مطابق (۲۷) حوت سال(۱۳۰۰)شمسی است و در نزدیک چشمه خواجه خضر به خاک سپرده شده است.
باغ دیوان بیگی د چهاردهی کابل
در چهادهی کابل قریه یی بنام باغبانان در میان دو رودخانه واقع است. و چون ګل و آب و هوای آن منطقه برای غرس و پرورش نهال سیب مساعد است، باغداری در این منطقه سبز و شاداب از قدیم مروج و از آن جهت اهالی سکنه اين قریه که چهل باغ را در تصرف داشته اند بنام باغبانان شهرت ګرفته اند.
قلعه عمر خان ابدالی که در ساحه سمت شمال قریه باغبانان و در سمت جنوب ده مبارک بنا یافته است، این ساحه قبلاً جز باغبانان بیګتوت و رود پغمان از دو جانب این منطقه می ګذرد.
این منطقه قبل از تأسیس دولت امپراتوری احمدشاهی بنام قلعه عمر خان و از اوایل عهد دُرانی بنام قلعه قلندر خان (ابن روح الله خان) و بعداً بطور زرخرید به ید تصرف عبدالله خان دیوان بیګی وکیل الدوله آمد و از عهد اعلحضرت احمدشاه غازی « خالصه وکیل الدوله» شناخته شده و این نام بزرګ منطقه حاصل خیز مذکور را نام باغبانان مجزا ساخته است. و از همین باعث در فرمان های عهد دُرانی باین عبارت تصریح میګردید:
(قلعه عمر خان مشهور به قلعه قلندر خان در قریه باغبانان من توابع بلوک پمقان من محال دار السلطنه کابل). و این نام بعداً به «خالصه وکیل الدوله» تبدیل شد.
وکیل الدوله در همان منطقه در عهد سلطنت اعلیحضرت احمد شاه غازی با حداث باغ در ساحه شانزده جریب زمین اقدام نمود. درختان نشانه های باغ دیوان بیګی وکیل الدوله تا سال (۱۳۱۰) شمسی یک، یک باقی مانده بود. و از طرف ورثه مرحومی در همان حصه و حوالی قریب آن بدفعات با حداث باغ ها اقدام ګردید و به ثمر رسده است.
چون بعد از خالصه شاهی و باغ شاه در کابل این ساحه و منطقه مورد نظر عموم و خالصه وکیل الدوله از منطقه باغبانان باین نام مجزا و در قید فرمانهای دولت باین نام اختصاص یافته از قریه های حوالی دارالسلطنه کابل مشخص شده بود، مجموع آن ساحه را بنام کابل و باغبانان می شناختند. باغ دیوان بیګی در حوالی زیارت خواجه خضر و در محل باغ بیرو موقعت داشت.
تأسیس گذر دیوان بیگی در کابل باستان
حیات خان فرزند علی خان ترین پشتون از قهرمانان قندهار بعد بازګشت سفر دکن از کابل به تسخیر بلخ و بدخشان همت ګماشت و به اتفاق بهادرخان روهیله یوسف زایی به جنګ ندر محمد خان والی بلخ پرداخت و بیاداش آن مظفریت «شمشیر خان» برخورد خطاب یافت. از بلخ به قندهار و کلات غلزاییی مراجعت نمود. و سال دیګر حاکم و مستحفظ الکای غزنین و امنیت هزاره جات خدمت نمود، و بعد قتل سعادت خان حاکم کابل که از دست شیرزاد خان پسرش به قتل رسید، به حکومت به حکومت کابل پرداخت و دوران حکومت شمشیر خان در کابل باستان سنوات(۱۰۶۰-۱۰۵۹-۱۰۵۸) هجری قمری است.
حیات خان ترین مخاطب به شمشیر خان در سمت غرب بالاحصار و به سمت جنوب شور بازار شوربازار بعمران منازل و باغ و مسجد و دکاکین پرداخت و مسکن شمشیر خان تا یک صد سال یعنی تا مبتدأ عهد شاهنشاهی دُرانی به اسم او منسوب و آخرین فردی که د ر آن ناحیه تمرکز داشت شرزه خان قلعه دار کابل بود.
در عهد دُرانی ـ عمده الامراء عبدالله خان دیوان بیګی ابن شاه علم خان ایوب زایی فوفلزایی قندهاری آن ساحه را به شمول باغ شرزه خان سابق قلعه دار کابل را به طور زر خرید بدست آورد. حویلی و مسجد شمشر خان را مجدداً اعمار نمود.ګذر دیوان بیګی شهر قدیم کابل جا ګزین همان ګذر قدیم شمشیر خان و شرزه خان است که صاحبان قدرت قلم و شمشیر از مرور یک صد سال در آن ناحیه و ګذر ساکن و به اداره کابل می پرداختند. دیوان بیګی که خود متصدی دیوان اعلی یعنی بزرګترین مرکز ادارات دولت و وکیل مقام سلطنت بود در اوقات اقامت بدارالسلطنه کابل در همین ګذر به سر می برد . در چهاردهی کابل قلعه و باغ و اراضی و هم در کوهدامن کابل باغ داشت که بهمین نام یاد میشد و وسائق ثابت میکند که همه املاک زرخرید بوده است.
دیوان بیګی از سنه (۱۱۶۷) قمری در این سالی که مجدداً و به همراه اعلیحضرت تیمور شاه دُرـ دُران وارد دارالسلطنه کابل ګردید به ساختمان های جدید کابل بار دیګر متوجه و آثاری بجا
ګذاشت. مسجد،مهمان خانه، مسافرخانه، اشترخانه، در ناحیه دیوان بیګی عرض وجود نمود و در سنه (۱۱۸۷) قمری طرح عمارت جدید نمود و قطعه نظم آتی سند تاریخ اختتام تعمیر است: